همانگونه که پیش این اشاره کردیم سرانجام همه انسانها، به هنگام مرگ، نهایی می شود و اهل سعادت و شقاوت، به هنگام مرگ، از یکدیگر کاملا جدا می شوند. مراد از این سخن این است که هنگام مرگ پرونده عمل بسته می شود و دیگر، فرصتی برای ایجاد تحول روحی باقی نمی ماند، اهل کفر اهل ایمان نیز از یکدیگر جدا می شوند، اما، این سخن بدین معنا نیست که هرکس پس از مرگ دچار عذاب می شود به هیچ وجه نمی تواند از عذاب رهایی یابد بلکه، در مورد بسیاری از اهل ایمان استثنایی وجود دارد، یعنی ممکن است پس از مرگ برای مدتی کوتاه یا بلند به عذاب الهی مبتلا شوند ولی، سرانجام از این عذاب نجات یابند.

تغییر حال معنوی، پس از مرگ

همانگونه که پیش این اشاره کردیم سرانجام همه انسانها، به هنگام مرگ، نهایی می شود و اهل سعادت و شقاوت، به هنگام مرگ، از یکدیگر کاملا جدا می شوند. مراد از این سخن این است که هنگام مرگ پرونده عمل بسته می شود و دیگر، فرصتی برای ایجاد تحول روحی باقی نمی ماند، اهل کفر اهل ایمان نیز از یکدیگر جدا می شوند، اما، این سخن بدین معنا نیست که هرکس پس از مرگ دچار عذاب می شود به هیچ وجه نمی تواند از عذاب رهایی یابد بلکه، در مورد بسیاری از اهل ایمان استثنایی وجود دارد، یعنی ممکن است پس از مرگ برای مدتی کوتاه یا بلند به عذاب الهی مبتلا شوند ولی، سرانجام از این عذاب نجات یابند.
مدت عذاب پس از مرگ، برای افراد مختلف با گناهان متفاوتشان، متفاوت است برخی، در زمانی بین هنگام مرگ تا قیامت (یعنی، عالم برزخ) نجات می یابند و بعضی دیگر، شاید با شفاعت انبیاء و اولیاء در روز قیامت اهل نجات شوند و گروهی دیگر ممکن است برای مدتی هم پس از برپایی قیامت نیز همچنان دچار عذاب باشند اما، سرانجام از آتش نجات پیدا کنند، یعنی اهل خلود در آتش نباشند. همانطور که عوامل مختلفی در مرگ با سعادت و شقاوت تأثیر دارد، بهمین سان عوامل مختلفی در کوتاه یا بلند شدن مدت عذاب در عالم برزخ و قیامت تأثیر می گذاراند. اما، بهر حال می توان گفت: هر چند فضل الهی، نقش اصلی را در رهایی از عذاب یا کوتاه شدن مدت آن دارد اما، با توجه به حکمت و عدالت الهی، قابلیت و تأثیر این رهایی را نیات و اعمال خود افراد در دنیا تعیین می کند.
در پاسخ به این سؤال که چه عواملی در تغییر وضعیت نیک و بد افراد پس از مرگ تأثیر دارد باید گفت: عواملی که در اصل سعادت تأثیر دارند، می توانند در نجات نهایی یعنی نجات، پس از مدتی تحمل عذاب در عالم برزخ هم تأثیر داشته باشد.
تأسیس سنت های حسنه جاریه، از اموری هستند که به تدریج آثارش و برکاتش را به صاحبان آن می رساند و تأسیس سنت های جاریه سیئه و ماندگار هم ممکن است بتدریج موجب بیشتر شدن عذاب شوند و بهمان سان که انفاق در راه خدا، از عوامل نجات در هنگام مرگ است، خیرات و مبرات پس از مرگ هم، در این امر تأثیر گذارند و همانگونه که دوستان ناباب و دوستان نیکوکار می توانند، در انحراف و هدایت افراد در دنیا مؤثر باشند، همینطور ممکن است دوستان نیکوکار پس از مرگ هم زمینه نجات دوست خود را در عالم برزخ فراهم آورند، یا در روز قیامت برخی از مؤمنین برخی دیگر را شفاعت کنند.
بنابراین، غیر از اصل شفاعت، خیرات و مبرات و سنت های جاریه، نیز در نجات پس از مرگ تأثیر دارند. افزون بر روایات، گاهی خبرها و نشانه هایی از عالم پس از مرگ، از طریق مکاشفات یا رؤیاهای صادقه با این دنیا می رسد که این امر را به اثبات می رساند داستان های زیادی در این زمینه وجود دارد که در بخش های بعدی همین نوشته بعضی از آنها را یادآور خواهیم شد.